Dialekty kaszubskie

Dialekty kaszubskie na początku XX wieku według F. Lorentza

Dialekty kaszubskie lub dialekty pomorskie – grupa dialektów środkowolechickich zaliczana do odmian języka regionalnego kaszubskiego.

Cechy językowe

Szereg cech fonetycznych łączy obszar kaszubski z obszarem wschodniolechickim (polskim), a zarazem odróżnia od zachodniolechickiego:

• Zmiana *e na ’o przed przedniojęzykową twardą, tzw. przegłos polski.
• Polski rozwój jerów, czyli jery słabe zanikły, a jery mocne po wokalizacji dały e.
• Zmiana dawnych lechickich ť, ď w ć, dź, a dalej w c, dz (tzw. kaszubienie).
• Powiększenie różnicy między samogłoskami długimi i krótkimi (różnicy iloczasowej) o różnicę barwy samogłosek, tzw. pochylenie samogłosek. Cechę tę datuje się na XV wiek.

Z drugiej strony istnieją cechy odróżniające obszar środkowolechicki od wschodniolechickiego, a łączące z zachodniolechickim:

• Brak dyspalatalizacji zgłoskotwórczego *ŕ przed twardymi przedniojęzykowymi w wyniku przegłosu lechickiego, tj. zamiast wschodniolechickiego ar powstało zmiękczające ’ar, por. płn.-kasz. cvjardi z pol. twardy i płb. tjordĕ.
• Rozwój grup typu *TorT do TarT zamiast TroT, np. charst, bardówka wobec pol. chrust (stpol. chróst), brodawka. Jest cechą wypieraną z kaszubszczyzny, co pokazują hiperpoprawne formy typu gronk, grȯsc zamiast garnk i gårsc.
• Zmieszanie sylabotwórczych *l i *ĺ do oł, co najlepiej zachowało się w gwarze słowińskiej, np. våu̯na, våu̯k, måu̯čec, por. pol. wełna, wilk, milczeć.
• Zmieszanie grup *TolT i *TelT, które, szczególnie konsekwentnie w gwarze słowińskiej, dawały TłoT, np. mlȯko, mlȯč, ploc, mloc, slodzëna (l pochodzi z ł wskutek bylaczenia) wobec pol. mleko, mlecz, pleć, mleć, śledziona.
• Akcent ruchomy.

Oprócz tego z gwarami północnej Polski, przede wszystkim z dialektem mazowieckim, w mniejszym stopniu z dialektem wielkopolskim kaszubszczyznę łączą cechy takie jak:

• Przejście *ra- > re-, np. porenk ‘poranek’.
• Zanik samogłoski ruchomej w sufiksach -ek i -ec, np. garnk, kóńc, pol. garnek, koniec.
• Forma liczebnika ‘siedem’ brzmiąca na północy Kaszub setmë, a na Warmii śėtem. W XV i XVI wieku forma z -t- była powszechna na Mazowszu, trafiała się też w Wielkopolsce.

Charakterystycznymi zmianami właściwie kaszubskimi są:

• Zwężenie psł. *ę przed spółgłoską miękką do į, stąd np. słowińskie liczebniki pjinc, dzevjinc, tësinc.
• Powstanie tzw. szwy kaszubskiej z krótkich i, y oraz w większości gwar też z krótkiego u.

Podział

Najczęściej wyróżnia się trzy ugrupowania gwar kaszubskich: dialekt południowokaszubski, mający wiele cech wspólnych z dialektem wielkopolskim, dialekt środkowokaszubski oraz dialekt północnokaszubski, w skład którego wchodzi położona na zachodnich peryferiach kaszubszczyzny przełomu XIX i XX wieku gwara słowińska.

Dialekt północny charakteryzuje się przede wszystkim (szczególnie na wybrzeżu) zachowaniem akcentu ruchomego, częstym i lub ë na miejscu dawnego kaszubskiego į < ę, formami typu cvjardi (wobec południowych tvardi)

Peryferyjna gwara Słowińców wyróżniała się licznymi archaizmami pomorskimi, takimi jak rozwój sonantu typu våu̯k wobec występującego już w Powiecie puckim vjilk.

Dialekt południowy wyróżnia się akcentem na pierwszą sylabę, a także szeregiem różnic w fonetyce i morfologii.

Bibliografia

• Zdzisław Stieber: Zarys dialektologii języków zachodniosłowiańskich. Warszawa: PWN, 1965.